نقد فیلم مرثیه ای برای یک رؤیا: مرثیه ای برای یک جامعه ی بی هویت (عشّاق سینما)
شاید بهترین صفت برای توصیف فیلم مرثیه ای برای یک رؤیا، کوبنده و تأثیرگذار باشد. فارغ از این که فیلم از نظر ما یک شاهکار باشد یا نه، تا مدتی تحت تأثیر آن خواهیم بود. تصویری که آرنوفسکی در این فیلم به ما ارائه می دهد، دیگر تنعا منحصر به جامعه ی آمریکا نیست. آرنوفسکی در این فیلم به ما نشان می دهد در جامعه ای که با عنوان لیبرال شناخته می شود، هنوز تا چه حد آثار امپریالیسم وجود دارد. سیاستی که قرار است آزادی های فردی را محترم بشمرد، در راهی حرکت می کند که تمامی آزادی های فردی را تحت کنترل خود در می آورد. با توجه به این که آمریکا هنوز بیشترین نفوذ را در جهان دارد – چه از لحاظ فرهنگی، چه ایدئولوژیک و چه… – می توان گفت که چنین پدیده ای دیگر فقط منحصر به آمریکا نیست. از این زاویه، مرثیه ای برای یک رؤیا یک فیلم جهانی است.
داستان فیلم بر چهار محور استوار است: تلویزیون، رژیم غذایی، مواد مخدر و مشکلات مالی. از این بین، دو تا از این محورها – تلویزیون و مواد مخدر – محورهای اولیه ی فیلم هستند و دو محور دیگر به واسطه ی این دو محور شکل می گیرند. ماریون به روانشناسش اجازه می دهد از او سوءاستفاده ی جنسی کند. چرا؟ چون به پول احتیاج دارد. چرا؟ چون می خواهد مواد خریداری کند. پس بحران ما لی به واسطه ی مسئله ی مواد مخدر است که در این فیلم نشان داده می شود. از طرف دیگر سارا شروع به مصرف قرص های رژیمی می کند. چرا؟ تا بتواند لباس مورد علاقه اش را بپوشد. چرا؟ تا بتواند در برنامه ی تلویزیونی مورد علاقه اش شرکت کند. پس اگر مشکل رژیم غذایی در این فیلم نمایش داده می شود، به واسطه ی مسئله ی تلویزیون است.
مرثیه ای برای یک رؤیا، داستان زندگی چهار نفر است که عملاً با دست خود، زندگی شان را رو به تباهی می برند. سارا گلدفارب، پسرش هری، دختر مورد علاقه ی هری، ماریون، و سرانجام دوست سیاه پوست هری، تایرون. داستان فیلم به طرزی کاملاً‌نمادین از تابستان شروع و به زمستان ختم می شود تا نشان دهد چگونه این چهار نفر با دست خود به سمت نابودی پیش می روند و از تابستان زندگی به زمستان می رسند. این کار، دست کارگردان را نیز باز می گذارد تا نمادهایی چون آفتاب و برف را برای توصیف زندگی آنان (به خصوص سارا) در مقاطع مختلف به کار ببرد. آرنوفسکی اتفاقاتی زا که برای آنها می افتد، به صورت موازی نشان می دهد تا به تماشاگر بفهماند که هر چهار نفر آنها عملاً یک راه را طی می کنند. (اگر چه در ظاهر کارهای متفاوتی انجام می دهند) به بیان دیگر عشق بیش از اندازه به تلویزیون و رژیم غذایی بی منطق هم می توانند به اندازه ی مواد مخدر مرگبار باشند. در این فیلم، صحنه های مصرف مواد مخدر توسط جوانها و قرص ها توسط مادر، همواره توسط یک سری حرکات و صداهای خاص نشان داده می شود که نمایانگر آسایش موقت پس از مصرف و تأثیر یکسانی است که این مواد بر انسان می گذارند. مقایسه ی رفتارهای سارا، هری، ماریون و تایرون باعث می شود تا آرنوفسکی بتواند از ابعاد مختلف سیستم زندگی امروزی انتقاد کند. اولین مسئله، بحث رژیم غذایی است. مرثیه ای برای یک رؤیا به وضوح علت گرایش مردم به قرص های رژیمی را نشان می دهد. نام کتابی که سارا برای رژیم مصرف می کند، 10 پوند در 10 روز است. ولی وقتی بحث قرص های رژیمی پیش کشیده می شود، صحبت از 50 پوند کاهش وزن به میان می آید. تازه این در حالی است که رژیم غذایی، نیازمند قطع بسیاری از خوراکی های خوشمزه و کاهش میزان غذا است. بنابراین طبیعی است که یک فرد عامی مثل سارا، به سادگی جذب قرص های رژیمی شود.
مسأله ی دیگر بررسی اثرات یک جامعه ی امپریالیست بر زندگی عامه ی مردم جامعه است. تلویزیون در این فیلم گویی نشانه ای از همین سیاست است. سیاستی که تمام ابعاد زندگی انسان را تحت تسخیر خود در می آورد. در یک صحنه ی گویا، افراد داخل تلویزیون جلوی چشمان حیرت زده ی سارا از داخل آن بیرون می آیند و کار سارا به جابب مب رسد که حتی خانه ی خودش را نیز به شکل استودیوی تلویزیونی می بیند. سارا گلدفارب در این فیلم به وضوح نمادی از توده ی ناآگاه جامعه است. در واقع او یک زن عامی است که نگاه ساده انگارانه ای نسبت به محیط اطراف دارد. هنگامی که پسرش از او می پرسد: “اون (دکتر) بهت قرص داده؟” سارا جواب می دهد: “معلومه. اون یه دکتره.” چنین دید عامیانه ای نسبت به علم پزشکی در جامعه ی ما نیز وجود دارد. در نزد بسیاری از ما نیز دکتر خوب کسی است که بیشتر دارو تجویز کند! این ناآگاهی سارا، خطر بزرگتری را برای او ایجاد می کند و آن هم انفعال است. او در این فیلم یک عنصر Passive است، نه یک عنصر Active. تأثیرپذیر است تا تأثیرگذار. همین انفعال اوست که باعث می شود زندگی خودش و پسرش نابود شوند. انفعال او در همان سکانس اول فیلم مشخص می شود. جایی که پسرش دارد تلویزیون را از خانه خارج می کند تا آن را برای تهیه ی پول خرید مواد مخدر گرو بگذارد و سارا فقط به خودش می گوید: “همه چی درست می شه”. حال اگر سارا را نماد توده ی ناآگاه جامعه در نظر بگیریم، بسیاری از وقایع این فیلم، ما به ازای بیرونی پیدا می کنند. این جهل و انفعال، باعث می شود که افراد جامعه همواره تحت تأثیر جو باشند. همان طور که سارا تحت تأثیر حرف های یکی دو نفر، رو به مصرف قرص های رژیمی می آورد، افراد ناآگاه جامعه هم همواره تحت تأثیر حرف های یکی دو نفر خواهند بود. به همین دلیل است که حکومت های دیکتاتوری از آگاهی مردم می ترسند و از آن جلوگیری می کنند. آنها از ناآگاهی ملتشان استفاده می کنند. بسیاری از راهپیماییها و تظاهراتی که در اطرافمان شاهد هستیم، بیش از آن که نشانه ی عقاید مردم باشد، دلیلی است بر ناآگاهی و تأثیرپذیری آن ها.
مرثیه ای برای یک رؤیا جامعه ای را به تصویر می کشد که در آن انسان تا حد ابزار پایین آمده و همه ی روابط مکانیکی شده اند. وقتی سارا پس از آغاز تأثیر دردناک قرص ها، نزد دکتر می رود، دکتر بدون این که حتی نگاهی به او بیندازد، می پرسد: “وزنت خوبه؟” و سارا پاسخ می دهد: “وزنم خوبه. خودم خوب نیستم.”
مسأله ی دیگری که در این فیلم نمایش داده می شود، این است که آن چه تحت عنوان قرص های رژیمی در بازار عرضه می شود، در بسیاری از موارد تفاوتی با مواد مخدر ندارند. در صحنه ای که سارا برای اولین بار قرص ها را به ترتیب رنگ می چیند، نمایی از بالا از قرص ها می بینیم. در این صحنه زاویه ی دوربین به همان شکلی است که چند دقیقه قبل، مواد مخدر را نشان می داد.
در انتهای فیلم، زندگی هر چهار نفر از هم می پاشد. شرایط به جایی می رسد که هیچ کدام از آن ها توانایی بازگشت به زندگی عادی را ندارند. و این…مرثیه ای است برای رؤیاهای یک جامعه ی بی هویت.
منبع: عشّاق سینما
