نقد و بررسی فیلم به قلم RogerEbert (راجر ایبِت)
در فیلم «دکتر استرنج لاو»، ژنرال دیوانه ای را می بینیم که همه خطرات را در کمونیسم (دوران جنگ سرد) می بیند و دستور حمله اتمی آمریکا را به خاک شوروی صادر می کند. در این صورت، دستگاهی به نام ماشین روز قیامت در شوروی به صورت خودکار فعال و دنیا ویران می شود. همان زمان رئیس جمهوری آمریکا و گروهی از مشاورانش و سفیر شوروی در اتاق جنگ مشغول تدبیری برای مسئله هستند، وزیر دفاع نیمه دیوانه (جورج سی اسکات) نیز اعتقاد به ادامه حمله دارد.
سرانجام تدابیر به جایی نمی رسد و خلبانی دیوانه که بمب افکنش از کنترل خارج شده، سوار بمب و با یک کلاه کابوی بر سر، شوروی را بمباران می کند.این طنز سیاه، پیشگویی زودهنگام کوبریک از درگیری ابرقدرت ها و مسابقات تسلیحاتی آنهاست که رابطه انسان و ماشین و سادگی انسان ها در برابر پیچیدگی موقعیتشان را با بازی درخشان پیتر سلرز در سه نقش افسر انگلیسی، رئیس جمهوری و خود دکتر استرنج لاو به نمایش می گذارد.
دکتر استرنج لاو کمدی کابوس گونه ضد جنگ کوبریک، پاسداران تمدن و قدرت هسته ای را ناتوان از مهار ماشین جنگی دست ساخته خودشان تصویر کرد. بیهوده نبود که کوبریک برنامه جنگ هسته ای میان دو ابر قدرت را ” سلاح های روز قیامت ” نامید. همین عامل باعث هراس قدرتمندان شد و باعث گردید تا آمریکا در جنگ ویتنام از به کار بردن بمب اتمی پرهیز کند.
کوبریک که در مورد وقوع یک جنگ هسته ای بسیار نگران بود، این فیلم را آماده پخش کرد و در آن به مردمی که جنگ سرد و جنگ ویتنام را تجربه کرده بودند نشان داد که بحرانی قریب الوقوع بشریت را تهدید می کند.
دکتر استرنج لاو فیلمی متفاوت از فیلم های هم ژانر خود است. کمدی کابوس واری از دورانی سیاه .90 درصد زمان فیلم در محوطه ای بسته می گذرد که سران وفرماندهان بزرگ جنگ در کنار یکدیگر برای آینده جهان تصمیم می گیرند. کوبریک همان نگاه سیاه وبدبینانه خود را نسبت به جهان معاصر و این بار در فضایی طنز آلود به نمایش در می آورد. دغدغه های کوبریک در این فیلم همان دغدغه هایی است که بعد ها در اکثر فیلم های خود با کمی تغییر مطرح می کند. با ساخت “دکتر استرنج لاو یا چگونه یاد گرفتم دست از نگرانی بردارم و به بمب اتم عشق بورزم” روند ساخت شاهکارهای کوبریک شروع شد. کوبریک با دکتر استرنج لاو حد نهایت بدبینی‌اش نسبت به حاکمان دنیا را نشان داد که در سایر فیلمهای ضد جنگی‌اش نیز به عنوان تم ثابتی همواره وجود داشت و با انتخاب پیتر سلرز کمدین برای بازی در سه نقش و از جمله رئیس جمهور امریکا هجویه‌ای از سیاستمداران بی فکر را به نمایش گذاشت که چگونه به سادگی مقدمات جنگی اتمی را فراهم می‌کنند که با یک اشتباه فردی منجر به نابودی دنیا می‌شود.
کوبریک در مورد این فیلم گفته است:
” ما نمیتوانیم از توجه کردن به آدم ها خودداری کنیم، زیرا حماقت ها و ضعف ها و تظاهرات اصلی و اساسی او را می شناسیم. من در دکتر استرنج لاو با عدم تعقل ذاتی انسان که او را به نابودی میکشاند سروکار داشتم. این عدم تعقل هم اینک به همان شکل در ما باقی است و بایستی سرکوب شود، اما شناخت جنون به معنا تجلیل از آن نیست ئ احساس نا امیدی و بیهودگی درباره احتمال درمان آن هم وجود ندارد.”
کارگردانی کوبریک در این کمدی سیاه، استادانه است. سایر عوامل به خصوص فیلم برداری گیلبرت تیلر، هم چنین طراحی صحنه ی درخشان کن آدام، دیدگاه طنزآلود فیلم را تقویت می کنند. چند بازیگر اصلی فیلم به خصوص سلرز و هیدن در نقش ژنرال دیوانه، بازی های کمدی تحسین آمیزی ارائه می دهند.
کوبریک و فیلمنامه‌نویسش، تری ساترن شخصیت دکتر استرنج‌لاو، مشاور رئیس جمهور آمریکا را که روی صندلی چرخدار است و در آلمان به دنیا آمده به گونه‌ای خلق کردند که تلفیقی از روت‌وانگ، دانشمند مجنون فیلم «متروپلیس» فریتس لانگ، هرمان کان نویسنده کتاب «در جنگ گرما‌هسته‌ای»، هنری کسینجر و «دکتر نو» ایان فلمینگ است، اما این پیتر سلرز بود که بجز بازی در دو نقش دیگر شخصیت دکتر استرنج‌لاو را خلق کرد. بسیاری از دیالوگ‌های او از جمله : «پیشوای من، نمی‌تونم راه برم!»، که یکی از بهترین دیالوگ‌های پایانی دنیای سینماست، فی‌البداهه بود.
پیتر سلرز در این فیلم، یکی از عجیب ترین و عمیق ترین شخصیت های کمدی سیاه کلاسیک را نمایش می دهد. دکتر استرنج لاو دانشمند آلمانی می خواهد از نبرد اتمی روس ها و امریکایی ها جلوگیری کند. در اتاق جنگ او روی ویلچر٬ با عینک سیاه و دستکش های سیاه ٬ تنها کسی است که می تواند جنگ را متوقف کند.
این فیلم به نوعی سیاست را هم عرض مسائل غیر اخلاقی می داند. در سکانسی از فیلم دکتر استرنج لاو (پیتر سلرز) به توصیف پناهگاه هایی می پردازد که قرار است بعد از شلیک بمب – روز رستاخیز (Doomsday) روس ها، برای بقای نسل بشر به کار گرفته شوند. در آنجا هر مردی با 10 زن طرف است. مردها براساس توانایی های سیاسی و اجرایی شان و زن ها به خاطر جذابیت های ظاهری و فیزیکی انتخاب می شوند. او می گوید در این پناهگاه ها به جز تولید مثل و زاد و ولد آدمی هیچ اتفاق دیگری نمی افتد. شخصیت دیگر قصه (با بازی جورج سی اسکات) هم از این ایده که بقیه عمرش را با زن ها بگذراند به شدت استقبال می کند. شما در این سکانس با یک موقعیت کاملا ابزورد طرفید. این آدم ها در یک قدمی مرگ بشر، به غرایزشان فکر می کنند و این گونه است که مردان برای تمامی دنیا تصمیم می گیرند.
وقایع داستان در سه محل روایت می شوند: ستاد فرماندهی ژنرال ریپر، اتاق جنگ و یکی از هواپیماهای جنگی. در ستاد فرماندهی ژنرال ریپر شعار “صلح پیشه ی ماست” همه جا به چشم می خورد، این جمله مفهوم صلح را مبهم می نمایاند و به چالش می کشد، چرا که کار نظامیان جنگ افروزی ست نه ایجاد صلح. هنگامی که ژنرال ریپر دستور حمله را صادر می کند خلبان هواپیما کلاه گاوچرانی خود را به سر می گذارد و در لحظه پرتاب بمب مانند رام کننده ی اسبهای فیلمهای وسترن سوار بر بمب به سمت زمین فرود می آید، در صورتی که بمب رام شدنی نیست. اگر خلبان را نماد تاریخ و هویت آمریکا در نظر بگیریم عبارت “جانِ عزیز/ Dear John” که روی بمب حک شده است به اسم دوم فیلم اشاره دارد.
در نماهایی که هواپیما و سرنشینان جان بر کف آن تصویر می شوند، موسیقی متن حماسی به گوش می خورد که می تواند تا حدودی بیانگر حماقت و اطاعت کورکورانه ی آنها باشد. کلوزاپ ژنرال ریپر در واقع به همان شکلی ست که در مستندهای تاریخی از هیتلر ثبت شده است و از عزم راسخ او برای انجام عملیات حکایت دارد. در ستاد ژنرال ریپر عکسی وجود دارد که عبارت “دفاع غیرنظامی” بر آن نقش شده است و در کنار سایر جزئیات صحنه مفهوم ضمنی خود را منتقل می کند.
تک تک عناصر صحنه ها به ساخت وسیله هایی برای جاسوسی و اسلحه های مخفی در دوران جنگ سرد اشاره دارد، مانند ساعتی که مانند دوربین عکاسی عمل می کند و اسلحه ای که در کیف گلف پنهان شده و نماد درون نا آرام افراد است. دکتر استرنج لاو که آلمانی است و طبعه ی آمریکا شده با شنیدن خبر فعال شدن ماشین روز قیامت توسط روس ها، پیشنهاد می کند در صورت انهدام پایگاه که ممکن است به نابود شدن کل حیات کره ی زمین منجر شود، افراد برگزیده (خودش، سیاست مداران و نظامیان رده بالا) تا از بین رفتن چتر بمب اتمی در معادن زیرزمین زندگی کنند. او پیشنهاداتی برای بقای انسان ها و حفظ نسل آنها ارائه می دهد، از جمله تخصیص 10 زن به هر مرد به بهانه ی کمبود فضای فیزیکی و پیشدستی در حمله به روس ها برای جلوگیری از حمله ی آنها برای تصاحب معادن. او رئیس جمهور را ” پیشوای من” (همان چیزی که آلمانها به هیتلر میگفتند ) می خواند و اندام نیمه فلجش (میتوان نیمه ی فلج را استعاره ای از آلمان تعبیر کرد) به حاضرین سلام نظامی فاشیستی می دهد و کارهایی بر خلاف خواست وی انجام می دهد.
از دیالوگ های ماندگار فیلم:
در قسمتی از فیلم ژنرال باک به رییس جمهور میگوید:
” آقای رئیس جمهور، مطمئنم اگر ما پیشدستی کنیم، تلفاتمون خیلی ناچیزه، نمی گم آب از آب تکون نمیخوره، فقط می گم که فوقش بیشتر از ده یا بیست میلیون نفر کشته نمی شن .”
دیالوگ های فیلم و سکانس عالی هستند اما ماندگار ترین دیالوگ فیلم را رییس جمهور خطاب به ژنرال تورگیدسون و سفیر کبیر روسیه که با هم درگیر شده اند، میگوید:
” آقایون شما نمیتونید اینجا دعوا کنین، اینجا اتاق جنگه “
منابع: انجمن ادبی شفیقی، روزنامه شرق، مجله اینترنتی سیاه و سفید
—-
3- نقدی بر فیلم «دکتر استرنج لاو (یا چگونه آموختم نگرانی را کنار گذاشته و به بمب عشق بورزم)»
«دکتر استرنج لاو» از بهترین و مطرح ترین آثار کوبریک و یکی ازنمونه های درخشان در نوع کمدی سیاه* است. کوبریک این فیلم را بر اساس رمان «آژیر قرمز» Red Alert اثر « پیتر جرج » ساخت. این فیلم که در دوران اوج جنگ سرد ساخته شد، درباره عقاید و برنامه های دیوانه وار و رعب انگیز سیاست مداران دو کشور ابر قدرت، آمریکا و شوروی، است که در اتاق های دربسته بر علیه یکدیگر توطئه می کنند و در راه نابودی یکدیگر حتی از نابودی بشریت و حیات در زمین نیز ابائی ندارند. این فیلم شاهکار دیگری ست که باز هم در مذمت جنگ ساخته شده و اینبار با کمدی سیاهی که البته بسیار جدی و انتقادی بود. فیلم نشان دهنده حقایقی بود و به موقع ساخته شد. فیلم راوی این بود که سران و مقاماتی که چگونه جنگ به راه می اندازند و جان مردم چقدر برای انها اهمیت دارد.
نگاه سیاه و به نوعی بدبینانه کوبریک به عرصه سیاست در این فیلم به خوبی مشهود است. او در آثار بعدی اش نیز این نگاه را حفظ می کند و با رویکردهای متفاوت نشان می دهد، که به جهانی که انسان امروز برای خود ساخته و یابالاجبار برایش ساخته اند، چندان خوشبین نیست به گونه ای که فیلم های بعدی او نیز هر کدام نوعی احساس ترس وعدم امنیت را القا می کنند.
کوبریک در ‘دکتر استرنج لاو’ به هجو جنگ پرداخت و از طریق ژنرال نیمه دیوانه فیلم خود به جنگ افروزانی اشاره می کند که از جنگ لذت برده و به آن به مثابه یک بازی پرهیجان می نگرند.
در این فیلم که ساخته 1964 آمریکاست، جک ریپر ژنرال روان پریش ارتش و رئیس یک پایگاه هوایی در امریکاست که در اقدامی خودسرانه، تهاجمی هسته‌ای علیه شوروی به راه می‌اندازد و رئیس‌جمهور و سیاستمداران آمریکا پس از آگاهی از این عمل با تجمع در اتاق فرماندهی جنگ ایالات متحده به‌دنبال راهی برای توقف این حملات می‌گردند و… .
بخش زیادی از زمان این فیلم در اتاق جنگ می گذرد که سران وفرماندهان بزرگ نظامی در کنار یکدیگر برای آینده و در واقع نابودی جهان تصمیم می گیرند. خلق شخصیت هایی هجو آمیز از سیاست مداران جنگ طلب، فضاسازی و طراحی صحنه خوب، حرکت دوربین های دقیق و در عین حال دیوانه وار و سرگیجه آور که به نوعی بازتابی است از افکار و ذهنیات نامتعادل شخصیت های فیلم ، بازی های خوب و برجسته از بازیگران به ویژه نقش آفرینی فوق العاده « پیتر سلرز» ( در سه نقش ) و «جرج سی اسکات» از مهم ترین ویژگی های این فیلم و ماندگاری و اهمیت آن هستند. لازم به ذکر است که صراحت و جسارت فیلم اداره سانسور آمریکا را بر آن داشت تا بخش هایی از این فیلم را سانسور کنند.
«اسپایک لی»، فیلم ساز مطرح و معترض آمریکایی درباره این فیلم گفته است: « کوبریک در دکتر استرنج لاو در پی به هجو کشیدن جنگ هسته ای نبود. او می خواست سیاست های آمریکا را زیر سئوال ببرد. اتفاقی نیست که در تاریخ بشر، همیشه از آمریکا به عنوان خشن ترین کشور یاد شده است. در این کشور هر آدمی برای خودش یک سلاح دارد. در واقع این مسئله ژنتیکی است و آمریکایی ها همیشه محتاج کابوس بوده اند. اکنون نیز دولت های خاورمیانه این نقش را به عهده دارند. دکتر استرنج لاو از نظر ساختاری بی عیب و نقص است. تمامی اجزای این فیلم تحسین برانگیزند. همه چیز آن تدوین، موسیقی، طراحی صحنه، بازی ها و … واقعاً کار تمامی عوامل فیلم ستودنی است… اما یادتان باشد این اجزای فیلم نیستند که به خاطر ما مانده اند، بلکه کلیت آن به صورت اثری جاودانه ذهن ما را مشغول به خود می کند. دکتر استرنج لاو مثل هر اثر برجسته هنری جاودان است. این فیلم هیچ وقت کهنه نمی شود. «دکتر استرنج لاو» اثری به شدت رویایی و تفکر برانگیز است.»
*کمدی سیاه ( Black Comedy ): فیلم یا نمایش که حس تلخ و سیاهی از طنز دارد و معمولا مسائلی جدی، چون بیماری، جنگ یا مرگ را دستمایه قرار می دهد. این فیلم ها و نمایش نامه ها، معمولا سرشتی افشاگر دارند و رفتارها و واکنش های به ظاهر مخفی آدم ها را نسبت به این دسته واقعیت های نا مطلوب، آشکار می کنند.
منبع: سوره سینما
